İç Kale Mescidi'ne minare olarak yaptırılan Saat Kulesi, Tepsi Minare veya Kule diye adlandırılmaktadır.Şehre hakim bir tepe üzerinde kurulu bulunan Erzurum Kalesi'nin surlarındaki Saat Kulesi, her taraftan çok rahatlıkla görülebilmektedir.Yaklaşık 21 metre yuksekliğindeki kulenin birde saat yerleştirilmiş ahşap bölümü bulunmaktadır.Ne yazık ki, orjinal saat sökülerek götürülmüş, bu arada bazı kitabelerde tahrip edilmiştir.1102 yılında yaptırıldığı kesin blli olan Saat Kulasi'nin mevcut kitabelerinde şu yazılar okunmaktadır:

 "-İkbal dininin ışığı, İslamın Kutbu, devletin yardımcısı, milletin zahiri, meliklerin arkası ve emirlerin güneşi Ebül Muzaffer Gazi İnanç Biygu Tuğrul içindir."

ÇİFTE MİNARELİ MEDRESE 

 Tebrizkapı semti'ndeki bu şaheserin ismi, çeşitli kaynaklarda Hand Hatun, Hande Hatun, Eski Medrese olarakta geçmektedir.Çifte Minareli Medrese'nin İlhanlı Hükümdarı Keyhato'nun karısı Hand Hatun tarafından 13.yüzyılın son çeyreği ile 14.yüzyılın ilk on yılları arasında, Yakutiye Medresesinden önce yaptırıldığı tahmin edilmektedir.Minarelerindeki muhteşem çinileri ve duvarlarındaki çeşitli taş kabartmalarıyla günümüze kadar ulaşan tarihi medrese, şimdilerde Yakutiye Belediyesi'ne devredilmiştir.

LALAPAŞA CAMİİ

 Erzurum'daki sayılı Osmanlı eserlerinden olan Lalapaşa Cami'ni ünlü Mimar Sinan'ın Beylerbeyi Lala Mustafapaşa adına 1562 yılında yaptığı söylenmektedir.

    ÜÇ KÜMBETLER

 Saltukoğulları devrinden kalan bu eserlerin iki önemli özelliği vardır. Birincisi, bu eserlerin Anadolu'da yapılmış ilk eserlerden (belki de ilki) olmasıdır.İkinci önemli özelliği ise üç eserinde birbirinden farklı mimari yapıya sahip olmalarıdır.Büyük olan Emir Saltuk Kümbeti'nin mimari açıdan dünya üzerinde bir benzeri daha yoktur.

 Emir Saltuk Kumbeti'nin 13.yüzyıl sonu veya 14.yüzyıl başlarında yaptırıldığı tahmin edilmektedir.Diğer iki kümbetin ise kimler tarafından ne zaman yaptırıldığı tespit edilememiştir. 

Bu kümbetlerin dışında Erzurum'un çeşitli semtlerinde Karanlık, Gümüşlü, Cimcime Sultan ve Rabia Hatun kümbetleride bulunmaktadır.

   RÜSTEMPAŞA BEDESTENİ  (TAŞHAN)

 Mumtazam kesme taştan yapılmış olan Rüstem Paşa Bedesteni, iki katlıdır.Kanunu Sultan Süleyman'ın Sadrazamı Rüstempaşa tarafından yaptırılmış olan bedesten 1970 yılında restore edilmiştir.Menderes Caddesi üzerinde bulunan ve halk arasında Taşhan diye adlandırılan bedestenin üst katlarında Oltu taşı işlemecileri faaliyet göstermektedir.Alt katlarında ise, çeşitli iş yerleri bulunmaktadır.Erzurum'da Rüstempaşa Bedesteni'nin dışında Gümrük Hanı, Cennetzede Hanı, Kamburoğlu Hanı, Hacı Bekir Hanı bulunmaktadır

YAKUTİYE MEDRESESİ 

Cumhuriyet caddesi üzerinde bulunan ve ilhanlılar döneminden kalan Yakutiye Medresesi 1310 yılında Sultan Gazan ve Horasanlı Bulga Hatun'un yardımlarıyla Hoca Cemaleddin Yakut tarafından yaptırılmıştır

Kaleler ve Surlar 

a-Erzurum Kalesi: Şehir merkezinde, kurulduğu tepenin üzerinde bir iç kale ile, bunu çevreleyen dış kaleden meydana gelmektedir. İç kalenin büyük ölçüde günümüzde mevcut olmasına karşılık dış kaleden çok az kalıntı bulunmaktadır.

b-Erzurum Şehir Surları: Eski Erzurum şehrini birbiri içerisinde çepeçevre kuşatan üç ayrı sur duvarı çevirmekteydi. Bu sur duvarlarında yer alan kapılardan üç tanesi, Kars Kapı, İstanbul Kapı ve Ardahan Kapı kısmen mevcuttur.

c-Ortabahçe (Cinis) Kalesi: Aşkale’ nin güneydoğusunda ve Kandilli Köyü’ nün 4 km. kadar güneyinde yer almaktadır.

d-Hınıs Kalesi: İlçede yer alan Hınıs deresinin batısında yer alır. Kalenin kuruluşu, Evliyan Çelebi’ ye göre, Akkoyunlu hükümdarı Uzun hasan’ ın amcasına dayanır.

e-İspir Kalesi: İlçenin çekirdeğini oluşturan kale, İspir’ in kuzey-batısında bulunmakta ve Çoruh Nehri’ nin doğu duvarını meydana getirmektedir.

f-Sanduk Kalesi: İspir’ in 25 km. güneyinde, bulunmakta olan kalenin, Saltuk oğulları zamanında tahkim edildiği anlaşılmaktadır. Kalenin dört burcu ile, iki gözetleme kulesi vardır.

g-Oltu Kalesi: Oltu çayının meydana getirdiği yay içinde kalan kalenin, ilk olarak ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmemektedir.

h-Pasinler (Hasankjale) Kalesi: Kale, Pasinler ilçe merkezinde yer alır. Günümüzde sadece iç kalenin sınırları bellidir. Adını, yaptıranından alan Hasankale’ nin Türklerle ilk tanışması, 1048 yılında Hasankale Savaşı ile olmuştur.

i-Güzelhisar (Avnik) Kalesi: Pasinler’ in güney-doğusunda 35 km. uzaklıkta Güzelhisar Köyü’ nde sarp kayalık bir alanda inşa edilmiştir.

j-Penek Kale: Kale, Oltu-Şenkaya yolu üzerinde, Penek Köyü’ ne 5 km. mesafede yer alır.

k-Yanıkkaval (Kahmıs) Köyü Kalesi: Şenkaya ilçesine bağlı Yanıkkaval Köyü’ nün doğusunda bir tepe üzerinde yer alır.

l-Gaziler (Bardız) Kalesi: Şenkaya’ nın güneyinde, Gaziler Bucağı’ nda yer alan kale, sivri bir kayalığın üzerinde kurulmuştur.

Tabyalar 

a-Toprak Tabya: Erzurum’ u yaklaşık yarım km. dışarıdan kuşatacak mahiyette yapılan ve tabyadan bugün yalnızca İstanbul kapı civarında çok az bir kısmı kalmıştır.

b-Mecidiye Tabyası: Erzurum’ un hemen doğusundaki Topdağı’ nda olup, kuzeydeki Gürcüboğazı girişini ve kuzeydoğudaki Vank Deresini kontrol etmektedir.

c-Aziziye Tabyaları: Güneyden kuzeye doğru yan yana üç tane olan bu tabyalar “C” şeklinde bir plan üzerine yerleştirilmiş olup, şimdiki Kars yolunun geçtiği Hamamderesini tutmak maksadıyla yapılmışlardır.

d-Ahali Tabyası: Şimdiki Asri Mezarlığının doğusunda bulunan bu eser, Kars yolundan ve Abdurrahman gazi Türbesi tarafından gelecek tehlikeye karşı yapılmıştır.

e-Büyük Kiremitlik Tabyası: Palandöken Dağlarının arkasında doğu-batı yönünde uzanan vadiye ve Palandöken geçidini aşarak gelebilecek Rus ordusunu boğazın çıkışında vurmak maksadıyla yapılmıştır.

f-Küçük Kiremitlik Tabyası: Büyük Kiremitlik Tabyasında olduğu gibi, aynı maksatla yapılmış olup, Büyük Kiremitlik Tabyasının doğusundaki tepe üzerinde yer alır.

g-Büyük Palandöken Tabyası: Erzurum-Tekman yolunun batısında, yoldan 400 m. kadar içeride yer alır. Bu da büyük tabyalardandır.

h-Küçük Palandöken Tabyası: Büyük Palandöken Tabyasının biraz aşağısında yer alır.

ı-Sivişli Tabyası: Kars yolunun kuzeyinde, Paşapınarı’ ndan ayrılan bir yol ile ulaşılan bu tabya, 2125 m. yüksekliğindeki tepe üzerinde bulunmaktadır.

i-Ağzı Açık Tabyası: Kars yolunun güneyindeki PTT link kulesinin 700 m. kadar doğusundaki 2350 m. yükseklikteki tepe üzerinde yer alır.

j-Toparlak Tabya: Ağzıaçık Tabyasının 1 km kadar güneyindeki 2405 m. yükseklikteki bir tepe üzerinde yer almakta olup, bir önceki tabya gibi Deveboynu geçidini tutmak için yapılmıştır.

k-Gez Tabyası: Toparlak Tabyanın 1.5 km. kadar güneyinde bulunmakta olup, Sivişli, Ağzıaçık ve Toparlak’ la birlikte doğudan yapılacak bir düşman saldırısına karşı ikinci hattı meydana getirirler.

l-Çobandede Tabyası: Pasinler ovasından batıya doğru uzanan bir dereyi ve bu ovanın kuzey kesimini kontrol altında tutmak için yapılan tabya da büyük tabyalardan birisidir.

m-Dolangez Tabyası: Pasinler ovasındaki küçük ve büyük Tuy köylerine hakim bir tepe üzerinde yer almaktadır.

n-Uzun Ahmet Tabyası: Kars kara ve demiryolunun güneyindeki Deveboynu dağ silsilesinin sarp ve doğusundaki ovaya hakim bir tepe üzerinde inşa edilmiştir.

o-Gez Tabyası: Deveboynu geçidini korumak için Toparlak Tabyanın biraz güneyinde yapılmıştır.

ö-İlave Tabya: Uzun Ahmet Tabyasının 2 km. kadar güneyinde, aynı isimle anılan köyün batısındaki bir tepe üzerinde yer almaktadır.

p-Küçük Höyük Tabyası: Pasinler ovasından güney-batıdaki Palandöken dağlarının arkasına ve buradan da Erzurum’ a ulaşan vadinin girişini tutmak maksadıyla inşa edilmiştir.

r-Büyük Höyük Tabyası: Küçük Höyük Tabyası yakınlarında Pasinler ovasına hakim bir noktada yer alır.

s-Tafta Tabyası: Erzurum-Tortum yolunun 15. km. sinde bulunan Dumlu Beldesinin yakınında yer alır.

t-Karagöbek Tabyası: Tafta Tabya ile aynı görevi üstlenen bu tabya aynı yol üzerinde, Erzurum’ dan 20 km. uzaklıkta bir tepe üzerinde yapılmıştır.

-Camiler ve Mescitler 

1-Sat Kulesi (Tepsi Minare)

2-Erzurum Ulu Camii

3-Lala Mustafa Paşa Camii

4-Murat Paşa Camii

5-Gürcü Kapısı (Ali Ağa) Camii

6-Caferiye Camii

7-Boyahane Camii

8-Narmanlı Camii

9-İbrahim Paşa Camii

10-Şeyhler Camii

11-Bakırcı Camii

12-Gümrük (Hacı Derviş) Camii

13-Derviş Ağa Camii

14-Pervizoğlu Camii

15-Kurşunlu (Fevziye-Şeyhülislam) Camii

16-Cennetzade Camii

17-Kale Mescidi

18-Ayaz Paşa Camii

19-Ali Paşa Camii

20-Gürcü Mehmet Paşa Camii

21-Kasım Paşa Camii

22-Esat Paşa Camii

23-Kemhan Camii

24-Kadana Camii

25-Köze Ömer Ağa Camii

26-Mehdi Efendi (Sıvırcık) Camii

27-Kırmacı Camii

29-Aşağı Mumcu Camii

30-Mahmudiye Camii

31-Topal Çavuş Köyü Camii

32-Yavi Köyü Camii

33-Bardakçı Köyü Camii

34-Yarmak Köyü Camii

35-Hınıs Ulu Camii

36-İspir-Kale Mescidi

37-Tuğrul Şah (Çarşı) Camii

38-Melik Halil Gazi Mescidi

39-Arslan Paşa Camii

40-Sivaslı Camii

41-Pasinler-Ulu Camii

42-Bardız Camii

4-Namazgahlar 

a-Altın Bulak (Tivnik) Köyü Namazgahları

b-Rauf Paşa Namazgahı

MEDRESE VE MEKTEPLER 

a-Çifte Minareli medrese

b-Yakutiye Medresesi

c-Ahmediye Medresesi

d-Şeyhler Medresesi

e-Pervizoğlu Medresesi

f-Kurşunlu (Fevziye) Medresesi

g-Sultaniye Medresesi

h-Lala Mustafa Paşa Mektebi (Kabe Mescidi)

i-Kadıoğlu Medresesi

TÜRBE VE KÜMBETLER 

a-Üç Kümbetler

b-Cicime Sultan Kümbeti

c-Gümüşlü Kümbet

d-Karanlık Kümbet

e-Rabia Hatun Türbesi

f-Mehdi Abbas Kümbeti

g-Emir Şeyh Türbesi

h-Habip Baba Türbesi

i-Mahmud Paşa Türbesi

j-Ane Hatun Türbesi

k-Derviş Ağa Türbesi

l-Abdurrahman Gazi Türbesi

m-Ebu İshak Kazıruni Türbesi

n-Evreni Kümbeti

o-Merdivenköy Şeyh Mehmed (Kandil Baba) Türbe ve Tekkesi

ö-Erence (Hırt) Köyü Seyyid Ömer Halili Ziyareti

p-Numan Paşa (Hişen=Hemşen) Köyü Türbesi

r-Söylemez Baba Kümbeti

s-Narman Ethem Baba Türbesi

ş-Yanıktaş (Erkek) Akkoyunlu Mezarı

t-Mısri Zinnun Türbesi

u-Miyadin Köyü Ferruh Hatun Kümbeti

HAMAMLAR VE KAPLICALAR 

a-Boyahane Hamamı

b-Murat Paşa Hamamı

c-Lala Paşa (Çöplük) Hamamı

d-Kırkçeşme Hamamı

e-Çifte Göbek Hamamı

f-Küçük Hamam

g-Saray Hamamı

h-Gümrük Hamamı

i-Hanım Hamamı

j-Şeyhler Hamamı

k-Pastırmacı (Fuadiye) Hamamı

l-Tahta Hamam

m-Askeriye Hamamı

n-Pasinler  Kaplıcaları

o-Ilıca Kaplıcaları

 ERZURUM HANLARI VE KERVANSARAYLARI 

a-Rüstem Paşa Hanı (Taşhan)

b-Gümrük Hanı

c-Cennetzade Hanı

d-Kanburoğlu Hanı

e-Hacıbekir Kervansarayı

f-Karasu Hanı

   ERZURUM KÖPRÜLERİ 

a-Çobandede Köprüsü: Erzurum-Kars yolunun 58. km. sinde yer alan köprü 1297 yılında İlhanlı Hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’ ın veziri Çoban Sakluz tarafından yaptırılmıştır.

b-Tivnik (Altınbulak) Köprüsü

c-Nebi Hanı Köprüsü

d-Karaz (Öznü) Köprüsü

e-Ağaver (Demirgeçit) Köyü Köprüsü

f-Kireçli Köprü

g-Dervişağa Köprüsü

h-Kız Köprüsü

ERZURUM ÇEŞMELERİ 

            Çoğu 18. ve 19. yüzyıllara tarihlenen çeşmelerden bazıları şunlardır: Boyahane yakınındaki Cennet Çeşmesi, Özel İdare binasının güneyindeki Kabe Mescidinin önünde yer alan Çeteci Abdullah Çeşmesi, Gürcü Kapısında Hacı Mehmed Çeşmesi, Yukarı Habib Efendi Mahallesi’ ndeki Hüseyin Çeşmesi, Tepsi Minareden İç Kale kapısına giderken solda yer alan Kale Çeşmesi, Yeğen Ağa Mahallesi’ ndeki İsmail Ağa Çeşmesi, Kırk Çeşme Hamamı yakınındaki Kırkçeşme, Üç Kümbetlerin kuzey-doğusundaki Gürcü Mehmet paşa Çeşmesi, Sıvırcık Mahallesi’ ndeki Sıvırcık Çeşmesi, kırmızı kanber taşından yapılmış Seyfullah Efendi Çeşmesi, Erzincan Kapı semtinde İbrahim Paşa (Dört Güllü) Çeşmesi, Yazıcızade Çeşmesi, Şabahane Çeşmesi gibi merdivenlerle inilen bir veya iki lüleli çeşmeler de vardır.

 OSMANLI VE CUMHURİYET DEVRİ ASKERİ VE SİVİL YAPILAR: 

a-Erzurum Hükümet Konağı

b-Adliye Sarayı

c-Numune Hastanesi

d-Mareşal Fevzi Çakmak Hastanesi

e-Atatürk Evi (Müzesi)

f-Taş Ambarlar

g-Levazım Amirliği Binası

h-Atatürk Yapı meslek Lisesi

i-Nene Hatun Kız Lisesi

j-Tatbikat İlkokulu

B-HIRİSTİYAN MİMARİ ESERLERİ 

a-Çamlıyamaç (Öşkvank) Kilisesi

b-Yank Kilisesi

c-Gölbaşı (Öşk) Kilisesi

ç-Bağbaşı (Bağlarbaşı-Haho) Kilisesi

d-Demirciler Kilisesi

e-Gez Köyü Kilisesi

f-Gülveren Köyü Kaya Kilisesi

g-Hınıs Kilisesi

ğ-Aliçeyrek Köyü Kaya Kilisesi

h-Kale Kilisesi

ı-Oğlan Kalesi Kilisesi

i-Pancirot Kilisesi

j-Pernak Kilisesi

k-Rus Kilisesi

l-Bana Kilisesi

m-Kamhis Kilisesi

n-Hins Kilisesi

o-Kevank Kilisesi

ö-Aburnas Kilisesi

p-Meksor Kilisesi

r-Kisha Kapı Kilisesi

s-Tortumkale Kilisesi

seze kılıç